Ραδιοχρονολόγηση

Έως την εφαρμογή της ραδιοχρονολόγησης, στις αρχές του 20ου αιώνα, δεν υπήρχε αξιόπιστη μέθοδος για την χρονολόγηση των ορυκτών, πετρωμάτων κι απολιθωμάτων. Η ανακάλυψη των ραδιοϊσοτόπων κάποιων στοιχείων ( όπως είναι ο μόλυβδος, ο άνθρακας και το ζιρκόνιο ), που βρίσκονται σε ορυκτά, πετρώματα, μετεωρίτες κι απολιθώματα, μαζί με τη μέτρηση του ρυθμού διάσπασής τους, έκανε εφικτό τον υπολογισμό της ηλικίας τους.

Πάντως, τα όρια της ραδιοχρονολόγησης εξαρτώνται από το στοιχείο που χρησιμοποιείται. Γι παράδειγμα, η μέθοδος του ραδιενεργού άνθρακα ( η οποία χρησιμοποιείται για τα περισσότερα απολιθώματα ) δεν μπορεί να δώσει ηλικίες για υλικά μεγαλύτερα των 50.000 χρόνων.

Όλα τα φυτά αλλά και τα δέντρα, παίρνουν διοξείδιο του άνθρακα και το χρησιμοποιούν για να δημιουργήσουν πιο περίπλοκες οργανικές ενώσεις, ελευθερώνοντας ταυτόχρονα οξυγόνο στην ατμόσφαιρα. Αναπόφευκτα, ένα μικρό ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα που απορροφούν, περιέχει κάποια βαρύτερα άτομα ραδιενεργού άνθρακα C14.

Με αυτό τον τρόπο, όλα τα ζωντανά πλάσματα ( ακόμα και τα ζώα που άμεσα ή έμμεσα τρέφονται με φυτά ) περιέχουν ένα μικρό ποσοστό C14. Όταν κάτι πεθαίνει, παύει να απορροφά διοξείδιο του άνθρακα και περιέχει μια αναλογία C14 προς C12 που είναι η ίδια με την αναλογία των δύο ισοτόπων του άνθρακα στην ατμόσφαιρα εκείνη τη χρονική περίοδο. Όσο λοιπόν, για παράδειγμα, ένα κομμάτι ξύλο γερνάει, τόσο το ποσοστό C14 - και δηλαδή η ραδιενέργεια που εκπέμπει - μειώνεται. Με άλλα λόγια, όσο λιγότερο ραδιενεργό είναι ένα κομμάτι ξύλο, τόσο πιο παλιό είναι.

Αυτή είναι η βάση για τη χρονολόγηση με τη βοήθεια του ραδιενεργού άνθρακα, το πιο σημαντικό ίσως άλμα της αρχαιολογίας στον 20ο αιώνα. Ωστόσο, το ποσοστό C14 στην ατμόσφαιρα δεν παραμένει σταθερό για μεγάλες χρονικές περιόδους κι έτσι, οι ζωντανοί οργανισμοί, κατά το θάνατό τους στο παρελθόν δεν είχαν πάντα την ίδια αναλογία ισοτόπων άνθρακα με αυτήν που έχουν σήμερα.

.

Τα ζιρκόνια ήταν ανάμεσα στα πρώτα ηπειρωτικά πετρώματα. Δεδομένου ότι είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στη φθορά, διατηρούνται για πολλούς γεωλογικούς κύκλους. Έχουν βρεθεί ψήγματα ηλικίας 4.4 δισεκατομμυρίων ετών.
Το 1907, ο Αμερικανός χημικός Bertram Boltwood ( 1870 - 1927 ) μέτρησε την αναλογία των διάφορων ραδιενεργών ισοτόπων που υπήρχαν σε δείγματα ουρανίου και μολύβδου από το Γκλάστονμπερι του Κοννέκτικατ κι υπολόγισε ότι τα ορυκτά αυτά σχηματίστηκαν πριν από 410 εκατομμύρια χρόνια ( στη συνέχεια η ηλικία τους επαναπροσδιορίστηκε στα 265 εκατομμύρια χρόνια ). Επεκτείνοντας τις εργασίες του Ernest Rutherford, είχε δείξει ότι πετρώματα πλούσια σε ουράνιο περιέχουν επίσης μεγάλες ποσότητες μολύβδου κι ηλίου. Ο Boltwood υπέθεσε ότι ο μόλυβδος ήταν ένα σταθερό παραπροϊόν της αυθόρμητης αποσύνθεσης του ουρανίου, η οποία διέρχεται από μιά σειρά ραδιενεργών ισοτόπων. Έτσι καθιερώθηκε για πρώτη φορά μια αποδεκτά ακριβής μέθοδος χρονολόγησης των πυριγενών πετρωμάτων της Γης.

Διακόσια χρόνια νωρίτερα, ο James Ussher, Αρχιεπίσκοπος του Armagh στην Ιρλανδία, είχε χρησιμοποιήσει εβραιοχριστιανικά κείμενα για να τοποθετήσει τη Δημιουργία στο 4004 π.Χ. Η ημερομηνία αυτή έγινε ευρέως αποδεκτή, μάλιστα τυπώθηκε και στη Βίβλο ως ιστορικό δεδομένο. Την επικαλέστηκε κι ο εισαγγελέας στη δίκη που έγινε το 1925 κατά του καθηγητή Scopes, που κατηγορήθηκε επειδή δίδασκε την εξελικτική θεωρία. Ωστόσο, από τις αρχές του 18ου αιώνα, άρχισαν να γίνονται κι αρκετές απόπειρες επιστημονικού υπολογισμού της ηλικίας της Γης. Από την εξέταση των ρυθμών ψύξης, ο George Buffon την υπολόγισε γύρω στα 75.000 χρόνια κι ο James Hutton έδειξε ότι οι γεωλογικές διεργασίες είναι τόσο αργές ώστε τα 6.000 χρόνια να είναι μάλλον ανεπαρκή.

Έναν αιώνα αργότερα, οι Charles Lyell και Δαρβίνος υποστήριξαν ότι η Γη είχε ηλικία εκατοντάδων εκατομμυρίων ετών. Ο φυσικός William Thompson ( Λόρδος Kelvin ) απέρριπτε τις γεωλογικές αυτές προσεγγίσεις. Από τα γνωστά σημεία τήξης των πετρωμάτων, υπολόγισε ότι η Γη θα χρειαζόταν περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια για να ψυχθεί με θερμική διάχυση, από την αρχική, υγρή, διάπυρη κατάστασή της. Μη γνωρίζοντας το ρόλο της ραδιενέργειας ως εσωτερικής πηγής θερμότητας, έπεσε έξω κατά πολύ στους υπολογισμούς του.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η Γη σχηματίστηκε 4.57 δισεκατομμύρια χρόνια πριν κι ότι δεν απέκτησε την τωρινή της μάζα παρά 4.51 - 4.45 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Το παλαιότερο γνωστό΄υλικό της Γης είναι ένα ψήγμα ζιρκονίου από την Αυστραλία, ηλικίας 4.4 δισεκατομμυρίων ετών, όπως χρονολογήθηκε με την μέθοδο ουρανίου - μολύβδου τον Ιανουάριο του 2001.

Πηγές στοιχείων : James Luhr, Γη, Ο απόλυτος εικονογραφημένος οδηγός, Δομή 2005, Adrian Gilbert - Maurice Cotterell, Οι προφητείες των Μάγια, Έσοπτρον 1997, Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005.

Οι κοσμικές ακτίνες κι ο πολιτισμός

Ο ηλιακός κύκλος

Ο Ήλιος δεν εκπέμπει μόνο στο ορατό φως. Ακτινοβολεί σ' όλο το πλάτος του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, ακόμα και τις ακτίνες με πολύ μικρό μήκος κύματος που ονομάζονται κοσμικές. Αυτές οι ακτίνες υψηλής ενέργειας, που αν δεν υπήρχε το προστατευτικό στρώμα της ατμόσφαιρας θάταν ικανές να σκοτώσουν κάθε ζωή πάνω στη Γη, μετατρέπουν τα άτομα σχηματίζοντας βαρύτερους πυρήνες.

Ο συνηθισμένος άνθρακας για παράδειγμα, έχει ατομικό αριθμό* 12 και είναι από τα πιο σταθερά στοιχεία. Μαζί με το οξυγόνο, υπό τη μορφή του διοξειδίου του άνθρακα, υπάρχει παντού στην ατμόσφαιρα και παράλληλα είναι απαραίτητος για τη ζωή. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της ατμόσφαιρας αποτελείται από άζωτο, που στη φυσιολογική του μορφή είναι σχετικά αδρανές.

Οι κοσμικές ακτίνες από τον Ήλιο προκαλούν πυρηνικές αντιδράσεις στην ατμόσφαιρα : μπορούν να μετατρέψουν άτομα αζώτου σε μια βαρύτερη μορφή άνθρακα ( ισότοπο ) με ατομικό αριθμό 14 ( C14 ). Τα βαρύτερα αυτά άτομα συμπεριφέρονται όπως ο κοινός άνθρακας κι ενώνονται εύκολα με το οξυγόνο για να δημιουργήσουν διοξείδιο του άνθρακα, με τη διαφορά ότι ο C14, σε αντίθεση με τον C12, είναι ραδιενεργός.

.

Η υψηλή δραστηριότητα των ηλιακών κηλίδων μειώνει την κοσμική ακτινοβολία που δέχεται η Γη.

Ο ανεξάρτητος επιστήμονας Maurice Cotterell, ερευνώντας τον αρχαίο πολιτισμό των Μάγια, έφτιαξε ένα σχεδιάγραμμα όπου συνέδεσε τα επίπεδα του ραδιενεργού άνθρακα με το κλίμα της Ευρώπης σε διάφορες ιστορικές χρονικές περιόδους, την επέκταση ή την υποχώρηση των αλπικών παγετώνων και την ηλιακή δραστηριότητα, ανακαλύπτοντας ότι τα υψηλά επίπεδα του C 14 αντιστοιχούσαν στη μείωση της ηλιακής δραστηριότητας. Πως συνέβαινε αυτό ;

Οι επιστήμονες δεν έχουν απάντηση στο ερώτημα αλλά ο Κοτερέλ υπέθεσε πως ίσως υπήρχε μια απλή εξήγηση : όταν ο Ήλιος είναι πολύ ενεργός, προκαλείται ένας μεγάλος αριθμός ηλιακών κηλίδων, που με τη σειρά τους εκπέμπουν μεγάλους αριθμούς φορτισμένων σωματιδίων ανάμεσα στον Ήλιο και τη Γη. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα χαμηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας να προστατεύονται αποτελεσματικότερα από την ηλιακή ακτινοβολία και να δημιουργείται λιγότερος C14.

.

Η χαμηλή δραστηριότητα των ηλιακών κηλίδων αυξάνει την κοσμική ακτινοβολία που δέχεται η Γη.

Αντίθετα, σε περιόδους μειωμένης ηλιακής δραστηριότητας, όταν υπάρχουν λιγοστές ηλιακές κηλίδες, υπάρχουν λιγότερα ιόντα ανάμεσα στην ατμόσφαιρα και τον Ήλιο για να μας προστατεύσουν από τις κοσμικές ακτίνες. Υπάρχει δηλαδή μια αντίστροφη σχέση ανάμεσα στα επίπεδα του ραδιενεργού άνθρακα στην ατμόσφαιρα και στην ηλιακή δραστηριότητα.

Στη συνέχεια, συγκρίνοντας τα διαγράμματα για την ηλιακή δραστηριότητα, τη θερμοκρασία και την έκταση των παγετώνων, με την ακμή και την παρακμή των πολιτισμών, ο Κοτερέλ ανακάλυψε ότι η υψηλή ηλιακή δραστηριότητα - δηλαδή η περίοδος με τα χαμηλά ποσοστά ραδιενεργού άνθρακα στην ατμόσφαιρα - συνέπεπτε με την ακμή των πολιτισμών, ενώ η χαμηλή με την παρακμή και την πτώση τους.

* Ο πυρήνας ενός ατόμου συνίσταται από δύο τύπους στοιχειωδών σωματιδίων, τα πρωτόνια και τα νετρόνια, που συνδέονται ισχυρά μεταξύ τους. Ο ατομικός αριθμός ενός στοιχείου εκφράζει το πλήθος των πρωτονίων που υπάρχουν στον πυρήνα ενός από τα άτομά του. Το πλήθος των νετρονίων, το οποίο φυσικά συμβάλει στο ατομικό βάρος, αγνοείται.

Πηγές στοιχείων : NASA, Adrian Gilbert - Maurice Cotterell, Οι προφητείες των Μάγια, Έσοπτρον 1997, P.W. Atkins, Το περιοδικό βασίλειο, Κάτοπτρο 1996 κι οι ιστοσελίδες που ήδη αναφέρθηκαν.

Louis Pasteur

Albert Edelfelt, Ο Παστέρ στο εργαστήριό του (1885)

Για αιώνες πιστευόταν ότι οι μεταδοτικές ασθένειες οφείλονταν στα μιάσματα ( δηλητηριώδεις ουσίες στον αέρα ). Αν και πολλοί άνθρωποι είχαν υποπτευθεί το ρόλο των μικροβίων ως παθογόνων, μόνο το 1878 ξεκαθαρίστηκε το ζήτημα πλήρως από τον Γάλλο χημικό Louis Pasteur ( 1822 - 1895 ).

Με μια σειρά θεαματικών πειραμάτων είχε δείξει ότι η ζύμωση, η σήψη και η μόλυνση οφειλόταν σε ζωντανά μικρόβια - ότι τα μικρόβια ήταν το αίτιο κι όχι το αποτέλεσμα των διαδικασιών αυτών. Η έρευνά του είχε σαν άμεση συνέπεια μια σειρά από πρακτικές επιτυχίες : έσωσε τη γαλλική βιομηχανία μεταξιού εντοπίζοντας το μικροσκοπικό παράσιτο που μόλυνε τους μεταξοσκώληκες, έδωσε μεγάλη ώθηση στη γαλλική οικοποποιία εισάγοντας τη θερμική αποστείρωση ή " παστερίωση " για ν' αποτρέψει το ξίνισμα. Τέλος, απέδειξε την αποτελεσματικότητα του εμβολιασμού ενάντια στον άνθρακα για τα ζώα κι ενάντια στη λύσσα για τους ανθρώπους.

Αν κι ο Pasteur έδειξε ότι τα μικρόβια ήταν γενικώς υπεύθυνα για την πρόκληση ασθενειών, ο Γερμανός αγροτικός γιατρός Robert Koch ήταν εκείνος που εντόπισε ποιό μικρόβιο ευθυνόταν συγκεκριμένα για την κάθε ασθένεια. Στις αρχές της δεκαετίας του 1880, αναπτύσσοντας εργαστηριακές τρχνικές όπως η καλλιέργεια σε πλακίδια και η φωτο - μικροσκοπική μέθοδος, κατάφερε ν' απομονώσει και να προσδιορίσει τους βάκιλους της φυματίωσης και της χολέρας. Έθεσε επίσης τους κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται για την απόδοση μιας ασθένειας σε κάποιο συγκεκριμένο μικρόβιο : το μικρόβιο πρέπει πάντα να συνδέεται με την ασθένεια, πρέπει να απομονώνεται και να διατηρείται σε καθαρή καλλιέργεια. Τέλος, πρέπει τα μικρόβια από την καλλιέργεια ν' αναπαράγουν την ασθένεια σε πειραματόζωα και ν' ανακτάται το μικρόβιο από τους μολυσμένους ιστούς. Οι προϋποθέσεις αυτές είχαν περιγραφεί παλαιότερα από τον Jacob Henle, αλλά ο Koch ήταν εκείνος που έδειξε πως ήταν δυνατή η εκπλήρωσή τους. Σήμερα είναι γνωστές ως " τα αξιώματα του Koch ".

Η αντισηπτική χειρουργική διύρυνε την εφαρμογή της μικροβιακής θεωρίας του Pasteur. Μαθαίνοντας για τις μελέτες του πάνω στη σήψη και τη μετάδοση, ο Άγγλος χειρουργός Joseph Lipster συμπέρανε ότι η σήψη των πληγών οφειλόταν σε βακτηριακή μόλυνση. Το 1867 άρχισε να εμβαπτίζει τα εργαλεία και τους επιδέσμους του σε καρβολικό οξύ, ένα ευρέως γνωστό απολυμαντικό. Τρία χρόνια αργότερα εισήγαγε τη χρήση ενός καρβολικού ψεκαστήρα. Η ασηπτική χειρουργική, με τα μικρόβια ν' απουσιάζουν πλήρως από το χώρο της εγχείρησης, ακολούθησε σύντομα.

Πηγή στοιχείων : Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005, Wikipedia ( Ελληνικά ).

Antoni van Leeuwenhoek

Η ζωή με το μικροσκόπιο

Ζωϋφια και σπέρμα, με βάση τα σχέδια του Leeuwenhoek. Έστειλε 26 μικροσκόπια στη Βασιλική Εταιρεία έτσι ώστε τα μέλη της να μπορέσουν να δουν από μόνα τους τις αξιοσημείωτες παρατηρήσεις του.

O Antoni van Leeuwenhoek ( 1632 - 1723 ) υπήρξε ένας από τους κορυφαίους ερασιτέχνες επιστήμονες. Τα μικροσκόπιά του που με ένα μόνο φακό επιτύγχαναν μεγέθυνση μέχρι 250 φορές, του έδωσαν τη δυνατότητα να δει αυτά που κανένας άλλος δεν είχε δει μέχρι τότε. Αυτός ο υφαντής από το Ντέλφτ της Ολλανδίας, δεν ήξερε λατινικά, τη γλώσσα των λογίων του 17ου αιώνα κι΄όταν απευθύνθηκε στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου για να τους ενημερώσει σχετικά με τα ευρήματά του, χρειάστηκε να βρεθεί κάποιος που να εγγυηθεί για τον χαρακτήρα του.

Αρχίζοντας από το 1673, έγραψε περισσότερες από 400 ανακοινώσεις προς τη Βασιλική Εταιρεία και τη Γαλλική Ακαδημία των Επιστημών. Περιέγραψε τα πρωτόζωα που αναπαράγονται στο νερό, τα ανθρώπινα σπερματοζωάρια, τη ροή του αίματος μέσα από τα τριχοειδή αγγεία, την αναλυτική δομή των μυών, των νεύρων, των οστών, των δοντιών και των μαλλιών, τα ερυθρά αιμοσφαίρια, τα κύτταρα των φυτών κι 67 είδη εντόμων ( μεταξύ των οποίων μικροσκοπικά παράσιτα και ψύλλοι ). Η εντυπωσιακότερη ανακάλυψή του έγινε το 1683 : βακτηρίδια από το στόμα. Χρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας μέχρι κάποιος άλλος επιστήμονας να παρατηρήσει βακτήρια.

Παρατήρησε ακόμα τη σεξουαλική αναπαραγωγή των ζώων προσπαθώντας να καταρρίψει την άποψη ότι η ζωή μπορεί να δημιουργηθεί αυτόματα. Ο Ιταλός γιατρός Francesco Redi είχε ήδη δείξει από το 1668 ότι οι κάμπιες της μύγας προέρχονται από αυγά μύγας και δεν δημιουργούνται από την ύλη σε αποσύνθεση, αλλά οι εργασίες του είχαν αγνοηθεί. Ο Leeuwenhoek αντέκρουσε τον ισχυρισμό ότι τα σπερματοζωάρια προέρχονται από τη σήψη του σπέρματος. Αντίθετα, υποστήριξε ότι η γονιμοποίηση οφείλεται στη διείσδυση ενός σπερματοζωαρίου σ' ένα ωάριο κι ότι το ωάριο δεν προσφέρει στο σπερματοζωάριο τίποτε άλλο εκτός από τροφή.

Ο Leeuwenhoek άρχισε να παράγει απλούς μεγεθυντικούς φακούς το 1671 και κατασκεύασε συνολικά περισσότερους από 400. Επειδή δεν μπορούσε να διαβάσει παρά μόνο ολλανδικά, αναγκάστηκε ν' αρκεστεί στη μελέτη των εικόνων αμετάφραστων κειμένων συγχρόνων του " μικροσκοπιστών " όπως ο Robert Hooke ( ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο " κελί " - cell - για την περιγραφή των πόρων στο φλοιό ) κι ο Marcello Malpigni ( ο πρώτος που παρατήρησε τριχοειδή αγγεία ). Καθώς η φήμη του εξαπλωνόταν γνωρίστηκε με το ευρωπαϊκό επιστημονικό κατεστημένο κι είχε την ευκαιρία ν' απευθυνθεί σε μονάρχες. Η ισχύς κι η σαφήνεια των φακών του δεν ξεπεράστηκαν πριν από τον 19ο αιώνα, όταν διορθώθηκαν τα τεχνικά σφάλματα των σύνθετων μικροσκοπίων.

Πηγές στοιχείων : Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005.

William Harvey

Η κυκλοφορία του αίματος

Σκίτσο από την έκδοση του 1628 της πραγματείας του Harvey που απεικονίζει το μονόδρομο σύστημα βαλβίδων στις φλέβες και το ρόλο του στην κυκλοφορία του αίματος.

Ο Άγγλος γιατρός William Harvey ( 1578 - 1657 ) ενδιαφερόταν περισσότερο για την ιατρική έρευνα παρά για την κλινική άσκηση της ιατρικής. Τον εντυπωσίαζαν ιδιαίτερα η καρδιά, τα αιμοφόρα αγγεία και το αίμα. Την εποχή του Harvey κυριαρχούσε ακόμα η διδασκαλία του Γαληνού κι ο ίδιος ο Harvey υιοθετούσε την άποψη του Αριστοτέλη ότι το αίμα περιέχει " ζωοποιό πνεύμα " που εμφυσούσε ζωή στα ζώα. Απέναντι σε αυτό το αρχαίο φιλοσοφικό υπόβαθρο, ο Harvey έφερε σε πέρας ένα από τα σπουδαιότερα πειραματικά προγράμματα της επιστημονικής επανάστασης, ανακαλύπτοντας την κυκλοφορία του αίματος.

Η πίστη του Harvey στην παράδοση άρχισε να φθίνει όταν παρατήρησε τη σύνδεση μεταξύ της καρδιάς και των αρτηριών, του συκωτιού και των φλεβών, δύο συστημάτων που υποτίθεται πως λειτουργούσαν χωριστά σύμφωνα με την αποδεκτή εκείνη την εποχή άποψη. Στις πληροφορίες αυτές προστέθηκαν οι πρόσφατες τότε ανακαλύψεις της διάδοσης του αίματος μέσω των πνευμόνων και των μονόδρομων βαλβίδων στις φλέβες, οι οποίες υποδείκνυαν πως το φλεβικό αίμα μπορούσε να κινηθεί μόνο προς την καρδιά.

Με βάση τα ευρήματα αυτά και διεξάγοντας τα δικά του πειράματα πάνω σε πολλά είδη ζώων, ο Harvey κατέληξε πως η καρδιά είναι ένας μυς με μονόδρομες βαλβίδες που διοχετεύει το αίμα προς τα έξω με συστολή. Τον προβλημάτισε ο υπολογισμός του ότι μέσα σε μισή ώρα η καρδιά θα είχε αδειάσει όλη τη μάζα του αίματος. Που πήγαινε το αίμα κι από που προερχόταν τα νέα αποθέματα ; Ήταν δυνατόν το ίδιο το αίμα να ρέει μέσα σ' ένα κύκλο από την καρδιά μέσα στις αρτηρίες κι από τις φλέβες πίσω πάλι στην καρδιά ; Δοκίμασε την υπόθεση αυτή με μια σειρά απλών και κομψών πειραμάτων και το 1628 ανακοίνωσε τα αδιαμφισβήτητα συμπεράσματά του σ' ένα μικρό βιβλίο μόλις 72 σελίδων. Ο σύντομος τίτλος του είναι De Motu Cordis et Sanguinis ( Περί της κίνησης της καρδιάς και του αίματος ).

Παρά τις προσεκτικές παρατηρήσεις του, ο Harvey δεν μπορούσε να εξηγήσει πως το αίμα περνούσε από τις πιο μικροσκοπικές αρτηρίες στις φλέβες. Το 1661 ο Marcello Malpigni χρησιμοποίησε ένα απλό μικροσκόπιο με μονό φακό και παρατήρησε στους πνεύμονες ενός βατράχου αυτό που δεν μπορούσε να δει το γυμνό μάτι : το πέρασμα του αίματος μέσα από τα τριχοειδή αγγεία. Ο κύκλος είχε ολοκληρωθεί.

Πηγή στοιχείων : Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005 κι η ιστοσελίδα που ήδη αναφέρθηκε.

Andreas Vesalius

Ο Vesalius βασίστηκε στις μεθοδικές ανατομές του και στις πιο προηγμένες καλλιτεχνικές μεθόδους αποτύπωσης της εποχής του για να δημιουργήσει τις - περισσότερες από 200 - ξυλογραφίες του βιβλίου του.

Η αναβίωση της επιστημονικής έρευνας από την Αναγέννηση είχε μεγάλο αντίκτυπο στην ανατομία και τη φυσιολογία. Οι άνθρωποι άρχισαν εκ νέου να θέτουν ερωτήματα για τη φύση αντί να βασίζονται στη γνώση που εκπορευόταν από την αυθεντία των αρχαίων και τις δεισιδαιμονίες. Η πρακτική της ανθρώπινης ανατομίας - που σταδιακά έγινε αποδεκτή - έδωσε, χάρη στο Βέλγο γιατρό Andreas Vesalius ( 1514 - 1564 ), νέες γνώσεις σχετικά με το σώμα. Όσοι γνώριζαν λατινικά είχαν τη δυνατότητα να μελετήσουν το αριστούργημά του De Humani Corpus Fabrica ( Περί της δομής του ανθρωπίνου σώματος ), το οποίο εξέδωσε το 1543 στη Βασιλεία της Ελβετίας.

Γεννημένος στις Βρυξέλλες, ο Vesalius σπούδασε ιατρική στη Λουβέν ( του σημερινού Βελγίου ) και στο Παρίσι. Έλαβε πτυχίο ιατρικής στην Πάδουα της Ιταλίας σε ηλικία 23 ετών και παρέμεινε στο Πανεπιστήμιο ως καθηγητής ανατομίας. Τυπικά ανορθόδοξος στην προσέγγισή του, προτιμούσε να εκτελεί ο ίδιος τις ανατομικές επιδείξεις του παρά να υπαγορεύει τη διαδικασία σε κάποιο βοηθό. Το 1539, και καθώς η φήμη του αυξανόταν, του παραχωρήθηκαν τα πτώματα εκτελεσθέντων εγκληματιών για να διεξαγάγει την έρευνα και τη διδασκαλία του. Τέσσερα χρόνια αργότερα παρουσίασε τα ευρήματά του στη Fabrica, αποτελούμενη από επτά καταπληκτικά βιβλία με κείμενο κι εικονογράφηση.

Η αξία της Fabrica δεν έγκειται μόνο στη διόρθωση των ανατομικών σφαλμάτων του Γαληνού, όπως η άποψη περί ύπαρξης αγωγού χολής στο στομάχι, όσο και στο δωδεκαδάχτυλο ή η σύνθεση της ανθρώπινης σιαγόνας από δύο οστά. Εκτός των άλλων, ο Vesalius έθεσε σα στόχο να καταστήσει την ανατομία βάση όλης της ιατρικής.

Στο πλαίσιο του έργου του, διαχωρίζεται ίσως για πρώτη φορά η φυσική επιστήμη από τη φιλοσοφία. Η ανατομική γνώση που αποκτήθηκε με την άμεση επαφή με το ανθρώπινο σώμα αποδείχθηκε θεμελιώδης για την πρόοδο της ιατρικής. Επέκρινε την αποστροφή των γιατρών για την προσωπική χειρουργική πρακτική κι ενθάρρυνε τους σπουδαστές να κάνουν μόνοι τους ανατομές. Οι ακριβείς απεικονίσεις ανθρώπων αποτελούμενων από μυς και νεύρα, οι οποίοι ποζάρουν φυσικά ανάμεσα σε αρχαία ερείπια, είναι οι εικόνες της νέας ιατρικής.

Πηγή στοιχείων : Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005.

Γαληνός

Η Πέργαμος, η εντυπωσιακή πρωτεύουσα του ευημερούντος ελληνιστικού βασιλείου των Ατταλιδών, ήταν μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Μικράς Ασίας ( Τουρκία ). Το πολεοδομικό της σχέδιο ορίζεται ολοκληρωτικά από το διαχωρισμό σε ακρόπολη ( στη φωτογραφία βλέπουμε τη Μεγάλη Εξέδρα - σκηνή του θεάτρου που διακρίνεται αριστερά ) , κάτω πόλη και ιερό του Ασκληπιού. Μια προσέγγιση σχέδιασμένη έτσι ώστε να προκαλεί ένα θεαματικό σύνολο που προκαλεί δέος.

Ο Έλληνας γιατρός Γαληνός ( 130 - 201 μ.Χ. ) συνέθεσε ένα σύστημα ιατρικής γνώσης που επικράτησε στον δυτικό κόσμο μέχρι την Αναγέννηση. Αν κι οι θεωρίες του αναθεωρήθηκαν κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, οι αντιλήψεις του για τη " φλεγματική ", τη " μελαγχολική " και τη " χολερική " προσωπικότητα παραμένουν οικίες στις μέρες μας, όχι κι άσχημα για έναν πρώην γιατρό σε μια Ρωμαϊκή σχολή μονομάχων.

Μεγάλωσε στην Πέργαμο, κοντά στην ακτή της σύγχρονης Τουρκίας, που βρέχεται από το Αιγαίο πέλαγος. Ο Γαληνός επηρεάστηκε από την ιατρική σκέψη του Ιπποκράτη, την ανατομική και φυσιολογική διδασκαλία του Ηρόφιλου και του Ερασίστρατου, τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Πίστευε πως ένας καλός γιατρός πρέπει να μυηθεί όχι μόνο στις φυσικές επιστήμες, αλλά και στις αρχές της λογικής, οι οποίες βρίσκονται πίσω από τις σχολαστικές ιατρικές έρευνες. Τα εκτενή γραπτά έργα του συνιστούν ένα περιεκτικό και λογικό σύστημα ιατρικής φιλοσοφίας.

Η Γαληνική ιατρική, υποστήριζε πως τέσσερα ζωτικά υγρά ( χυμοί ) διέρρεαν το ανθρώπινο σώμα : η κίτρινη χολή, το αίμα, το φλέγμα κι η μαύρη χολή. Αυτά επηρεαζόταν από τα τέσσερα στοιχεία ( πυρ, αέρας, ύδωρ, Γη ), τις τέσσερις ιδιότητες ( θερμότητα, υγρασία, ψυχρότητα, ξηρότητα ) , τα τέσσερα στάδια της ζωής ( παιδική ηλικία, νεότητα, ενήλικη ζωή, γήρας ) και τις τέσσερις εποχές.

Γενικά, η ασθένεια αποδιδόταν σε διαταραχές στην ισορροπία των χυμών, οφειλόμενες για παράδειγμα στη διατροφή και το κλίμα, εξού κι η θεραπευτική αγωγή της αφαίμαξης. Στο σώμα επίσης διαχεόταν τρία είδη ατμών ή πνευμάτων, τα οποία σχηματιζόταν στα τρία κυριότερα όργανα : την καρδιά, το συκώτι και τον εγκέφαλο.

Αυτό που έκανε σπουδαίο τον Γαληνό δεν ήταν οι θεωρίες, αλλά οι παρατηρήσεις του. Ήταν ένας ενεργός πειραματιστής που έκανε δημόσιες διαλέξεις κι επιδείξεις ανατομίας. Η απαγόρευση της εξάσκησής της πάνω σε ανθρώπινα σώματα, σήμαινε πως ήταν αναγκασμένος να χρησιμοποιεί ζώα για τις έρευνές του. Επειδή όλα όσα παρατηρούσε δεν είχαν εφαρμογή στην ανθρώπινη ανατομία, ενίοτε έσφαλλε στην κατανόησή της.

Ωστόσο, συνέβαλε ουσιαστικά στην κατανόηση της πέψης, των νευρικών παλμών, της σπονδυλικής στήλης, του σχηματισμού του αίματος, της αναπνοής, του καρδιακού παλμού και του σφυγμού, τον οποίο και πρώτος χρησιμοποίησε στη διάγνωση.

Πηγές στοιχείων : Το βιβλίο των επιστημών, Αλεξάνδρεια 2005, Τα μνημεία της Unesco Τ. 23, Δομή 1999.

Eliphas Levi

Το κλειδί των μυστηρίων

Eliphas Levi, 1861

Αυτό εδώ είναι το επεξεργασμένο σύμβολο ενός κλειδιού. Το στέλεχος είναι κάθετο και φτάνει ως το τέλος του. Στα δεξιά εκτείνονται τρεις επίπεδες γλώσσες, με τρεις μικρές προεξοχές στο πάνω μέρος η καθεμιά. Στην κορυφή βρίσκεται ένα στρογγυλό δαχτυλίδι. Στη βάση του προς το στέλεχος, υπάρχει το αντεστραμμένο γράμμα R κι ακολουθούν προς τα κάτω τα σύμβολα των πλανητών : Ο Ήλιος, Η Σελήνη, ο Ερμής, ο Άρης, η Αφροδίτη, ο Δίας κι ο Κρόνος.
Πάνω από την πρώτη γλώσσα βρίσκεται η λέξη "DEUS", και πάνω στη γλώσσα η λέξη " κόκκινο ". Πάνω από την μεσαία γλώσσα βρίσκεται η λέξη "HOMO" , και πάνω στη γλώσσα η λέξη " λευκό " . Πάνω από την τρίτη γλώσσα βρίσκεται η λέξη "TORA", και πάνω στη γλώσσα η λέξη " γαλάζιο ".
Το δαχτυλίδι έχει το Τ στην κορυφή, το Α δεξιά, το Ο στ' αριστερά και μαζί με το αντεστραμμένο R του στελέχους σχηματίζουν τη λέξη "TORA". Πάνω αριστερά υπάρχει μια κούπα, πάνω δεξιά ένα φυλαχτό, κάτω δεξιά ένα μαχαίρι και κάτω αριστερά ένα ραβδί.

Στην περίμετρο του δαχτυλιδιού, οι αριθμοί από το 1 - 20 στο πάνω μέρος και τα κεφαλαία γράμματα της αλφαβήτου στο κάτω. Εσωτερικά, η κάθετη κι οριζόνια διάμετρος καθορίζουν τα τεταρτημόρια του κύκλου. Στο πάνω αριστερά βρίσκεται το ζώδιο του Υδροχόου, στο πάνω δεξιά το κεφάλι του αετού για τον σκορπιό, στο κάτω δεξιά το ζώδιο του λέοντα και κάτω αριστερά το κεφάλι του ταύρου για τον ταύρο.
Στο κέντρο υπάρχει ένα εξάγραμμο κατασκευασμένο από δύο τρίγωνα : η κορυφή του ενός βρίσκεται κάτω και του άλλου πάνω. Τα εξωτερικά τμήματα του αντεστραμμένου τριγώνου είναι σκιασμένα. Στο επτάγωνο που σχηματίζεται εσωτερικά του εξαγράμμου υπάρχει η επιγραφή :
" Η θρησκεία λέει : " Πίστεψε και θα καταλάβεις " . Η Επιστήμει λέει : " Κατάλαβε και θα πιστέψεις. "

O Eliphas Levi ( 1810 - 1875 ) ήταν Γάλλος αποκρυφιστής, ελευθεροτέκτονας και μάγος. Διάβασα ένα κείμενο του πριν λίγες μέρες, έψαξα να βρω το βιβλίο του " Η ιστορία της μαγείας " αλλά δεν το βρήκα. Μέσω της Wikipedia, βρήκα Το κλειδί των μυστηρίων on line απ' όπου προέρχεται και το παραπάνω απόσπασμα. Το βιβλίο έχει 162 σελίδες κι είμαι περίεργη να δω τι θα διαβάσω... Και τα τρία βιβλία μαγείας που έχω πάρει, είναι γεμάτα σύμβολα, φυλαχτά και τελετουργίες : ένας ολόκληρος κόσμος. Μέχρι στιγμής έχω διαβάσει μόνο ένα, στα μισά τόκλεισα από την πλήξη.

Πηγές στοιχείων : Occult Underground, Wikipedia.

Μετάφραση από τ' αγγλικά : Σ. Πάνου, Αύγουστος 2009.

Ερμής ο Τρισμέγιστος

Προμετωπίδα έκδοσης του 17 ου αιώνα της συλλογής που απέδιδαν στον Ερμή τον Τρισμέγιστο.

Εικονικός συγγραφέας μιας σειράς κειμένων της όψιμης Ελληνιστικής περιόδου ( τέλή 2ου - 3ου αιώνα μ.Χ. ). Την καταγωγή του πρέπει ν' αναζητήσουμε στον χαρακτηριστικό γι' αυτή την εποχή φιλοσοφικό συγκρητισμό*, που γέννησε και την νεοπυθαγόρεια φιλοσοφία.

Ένα από τα τυπικά γνωρίσματα της φιλολογίας αυτής, η οποία ήκμασε ιδιαίτερα στους ελληνίζοντες αιγυπτιακούς κύκλους της Αλεξάνδρειας, ήταν η τάση ν' αποδίδουν τα νέα κείμενα και τις νέες θεωρίες στην αυθεντία αρχαιοτάτων στοχαστών ή Θεοτήτων, που τους θεωρούσαν δασκάλους του ανθρωπίνου γένους και θεματοφύλακες όλης της αληθινής γνώσης.

Σ' ΄ενα περιβάλλον λοιπόν όπου ο πλατωνισμός εθεωρείτο ανώτερη έκφραση της ελληνικής σοφίας κι ότι αυτή καταγόταν από τη σοφία της Ανατολής κι ιδιαίτερα της Αιγύπτου, γεννήθηκε αυθόρμητα, με βάση μια περίφημη σελίδα του πλατωνικού Φαίδρου, η σύνδεση ( που υπήρχε και στον Ηρόδοτο ) μεταξύ του ελληνικού Θεού Ερμή και του αιγυπτιακού Θεού Θώδ.

Καθώς ο Θώδ είχε το επίθετο μέγας - μέγας, ονόμασαν τον ελληνο - αιγύπτιο αυτό Θεό Ερμή Τρισμέγιστο και του απέδωσαν την πατρότητα και το κύρος αυτών των κειμένων, τα οποία γι' αυτό ονομάστηκαν " Ερμητικά ".

Το corpus των κειμένων αυτών ( που διαφέρουν από τα μεταγενέστερα κείμενα αστρολογίας, μαγείας και αλχημείας, τα οποία αργότερα αποδόθηκαν επίσης στον Ερμή τον Τρισμέγιστο ) αποτελείται από 19 πραγματείες, η πρώτη των οποίων φέρει τον περίφημο τίτλο Ποιμάντωρ ( Ποιμενάρχης λαών ) . Τα κείμενα έχουν χαρακτήρα διαλογικό, όπου συνήθως ο Ερμής / Θωθ καθοδηγεί κάποιον οπαδό του στην αποκάλυψη μίας αλήθειας. Και όπως αυτός μπόρεσε να γίνει Θεός χάρη στις θεωρίες που δίδαξε, κατά τον ίδιο τρόπο, κι οποιοσδήποτε, ακολουθώντας τις θεωρίες αυτές, μπορούσε να γίνει Θεός.

Η επίδραση τους στην ευρωπαϊκή Αναγέννηση υπήρξε πολύ μεγάλη καθώς τους χρόνους εκείνους θεωρούνταν πως κάλυπταν με μύθους μία παμπάλαια σοφία, σύγχρονη του Μωυσή, η οποία μπορούσε να ερμηνεύσει το φυσικό κόσμο. Το 1614, ο φιλόλογος Ισαάκ Καζαουμπόν απέδειξε ότι τα κείμενα δεν εγράφησαν πριν τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά έπρεπε να φτάσει ο Διαφωτισμός κι η σύγχρονη επιστήμη για να τοποθετηθεί ο ερμητισμός οριστικά στο πεδίο της θρησκειολογίας και του αποκρυφισμού.

.

Ο τάφος της Νεφερτάρι, συζύγου του Ραμσή Β', που ανακαλύφθηκε το 1904 στις Δυτικές Θήβες, θεωρείται ο ωραιότερος στην Αίγυπτο λόγω των εξαιρετικών τοιχογραφιών του. Στην εικόνα βλέπουμε τη βασίλισσα μπροστά στο Θεό Θώδ, εφευρέτη του αλφαβήτου και της γραφής.

Συγχωνεύοντας ελληνορωμαϊκές και αιγυπτιακές επιρροές, ο ερμητισμός υποστήριζε ότι στον κόσμο διέμεναν εκατοντάδες κατώτερες υπερφυσικές θεότητες, ιεραρχημένες μεταξύ των ανθρώπων και του Θεού στη συμπαντική κλίμακα, κάποιες εκ των οποίων ήταν δαιμονικές και εκπροσωπούσαν το Κακό, ενώ κάποιες άλλες ήταν αγγελικές και δρούσαν ως όργανα του αγαθού Νου. Έτσι το Καλό ταυτιζόταν με τη δημιουργία, την έρευνα, τη λογική και τις νοητικές κατασκευές, ενώ το Κακό ταυτιζόταν με την προσκόλληση στην ύλη και στο φυσικό επίπεδο του κόσμου. Ο ερμητισμός επομένως, αντίθετα με τις περισσότερες μυστηριακές λατρείες, δε βασιζόταν στην εξ αποκαλύψης γνώση αλλά στη γνώση μέσω λογικής έρευνας προκειμένου να λυτρώσει τους ακολούθους του.

Οι δρόμοι προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η αστρολογία ( οι πλανήτες του ηλιακού συστήματος αντιστοιχούσαν σε Θεότητες και ταυτιζόταν με μεταφορικές νοητικές έννοιες ) η οποία αποκάλυπτε τη σκέψη του Θεού μέσω της κίνησης των πλανητών και φανέρωνε τις επιρροές της κίνησης αυτής στα γήινα πράγματα καθώς κι η αλχημεία, η οποία έλαβε έναν επιπρόσθετο συμβολικό χαρακτήρα και συνδέθηκε με θρησκευτικές μεταφορές, όπως γινόταν στη φαραωνική Αίγυπτο.

Η ερμητική αλχημεία ήταν το πρακτικό μέσο για την επίτευξη της « θεουργίας », της τελετουργικής μυστικιστικής πρακτικής που οδηγούσε στη φώτιση και στη νοητική ένωση του ασκούμενου με το Παν. Επιπλέον η θεουργία, πρακτική που σκόπευε στην εγκαθίδρυση δεσμών συμπαθητικής μαγείας μεταξύ του ατόμου και του κόσμου, υποτίθεται πως μπορούσε να οπλίσει όποιον την εξασκούσε με φαινομενικά υπεράνθρωπες δυνάμεις καθώς του επέτρεπε να τροποποιεί κατά βούληση τη φύση, αφού η τελευταία δεν ήταν παρά ένα εύπλαστο νοητικό κατασκεύασμα στο νου του Θεού. Οι ερμητικοί εξήραν τη θεουργία ως ύψιστο φιλοσοφικό έργο και υποτιμούσαν τους άλλους τύπους μαγείας ονομάζοντας τους συλλήβδην «γοητεία», έναν αρνητικό όρο που υποδήλωνε δόλο ή απάτη. Ωστόσο η διαφοροποίηση εξαντλούνταν μόνο στον τελικό σκοπό, καθώς οι μέθοδοι της θεουργίας δε διέφεραν από τις μεθόδους της γοητείας· και οι δύο κατάγονταν από τη συστηματοποιημένη μαγεία της ελληνιστικής εποχής και αξιοποιούσαν ξόρκια, φυλακτά, ψαλμούς, επικλήσεις κατώτερων θεοτήτων, αλχημικές συνταγές, αστρολογικές παρατηρήσεις κλπ.

* Συγκρητισμός : Συγχώνευση θρησκειών η λατρειών σ' ένα θρησκευτικό ή πολιτιστικό μόρφωμα. Το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως στην Αφρική ή τη Βραζιλία, όπου τα αφρικανικά στοιχεία αναμειγνύονται με το λατρευτικό τυπικό και τις διδασκαλίες του Χριστιανισμού.

Πηγές στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.6, Χαμένοι πολιτισμοί, Καρακώτσογλου 1999, Wikipedia ( ελληνικά ), Denniw Gira - Jean-Luc Pouthier, Οι θρησκείες σήμερα, Κασταλία 2007.

Ασκληπιεία

Αφαιμάξεις και σικύες ( βεντούζες ) ήταν μορφές θεραπείας που εφαρμοζόταν μέχρι τον 20ό αιώνα. Αυτή η Ελληνική πλάκα δείχνει λεπίδες που χρησιμοποιούνταν για τις τομές της αφαίμαξης και σικύες που ζεσταίνονταν και τοποθετούνταν πάνω από την τομή. Καθώς κρύωνε ο αέρας της σικύας τραβούσε το αίμα της πληγής λόγω του κενού που δημιουργείτο. Η αιμορραγία σταματούσε όταν αφαιρείτο η σικύα.

Τα Ασκληπιεία ήταν Ιερά του Ασκληπιού στην αρχαιότητα, όπου κατέφευγαν οι άρρωστοι για να ζητήσουν από το Θεό να τους υποδείξει τρόπους θεραπείας. Το περιφημότερο όλων βρισκόταν στην Επίδαυρο ενώ άλλα φημισμένα υπήρχαν στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας, στην Κόρινθο, στην Πέργαμο, το πολύ σπουδαίο στην Κω και τέλος το Ασκληπιείο των Αθηνών στη Νότια πλαγιά της Ακρόπολης που ήταν ξακουστό σ' όλο τον Ελληνικό κόσμο.

Παρεχόταν θεραπείες για κάθε ασθένεια όπως η τριχόπτωση, η τύφλωση, η χωλότητα, τα παράσιτα, τα δήγματα φιδιών. Ο ασθενής που πήγαινε στον Ιερό χώρο έπρεπε πρώτα να έχει εξαγνισθεί : ύστερα από ένα μπάνιο με αρωματικά βότανα, φορώντας ένα λευκό χιτώνα κι ένα στεφάνι ελιάς, κοιμόταν σ' ένα κρεββάτι από κλαδιά ή στην κρυψώνα ενός ζώου που θα θυσιαζόταν. Ένας ιερέας του διηγιόταν τις θεραπείες που είχαν ήδη γίνει, για να τον προετοιμάσει ψυχολογικά για το γεγονός που τον περίμενε και ν' αυξήσει την ένταση της αναμονής.

Μετά την ψυχολογική αυτή προετοιμασία, ακολουθούσε νηστεία, θυσία κι άλλες ιεροτελεστίες οι οποίες δεν είναι εντελώς γνωστές, για να καταλήξει ο ασθενής να κοιμηθεί στα Εγκοιμητήρια, τις ειδικές στοές όπου θα έβλεπε σε όνειρο τη Θεότητα που αφορούσε την ίασή του.

.

Θεραπεία μιας ασθενούς από Θεό θεραπευτή κατά την εγκοίμησή της. Η ύπνωση ήταν ειδική περίπτωση ονειρομαντικής θεραπείας και γινόταν στα Ιερά Θεών θεραπευτών και μάντεων, όπως ο Αμφιάραος κι ο Ασκληπιός. Ύστερα από μια ειδική προετοιμασία, ο ασθενής μεταφερόταν στο άβατο όπου τον ξάπλωναν πάνω στο ζεστό ακόμα δέρμα ενός θυσιασμένου ζώου. Ενώ κοιμόταν, του εμφανιζόταν στο όνειρό του ο Θεός και του υποδείκνυε τον τρόπο θεραπείας. Στο αναθηματικό αυτό ανάγλυφο του 4ου π.Χ. αιώνα, εικονίζεται ο Ασκληπιός να εξετάζει μια γυναίκα. Οι υπόλοιποι παρακολουθούν περιμένοντας την θεραπεία.

Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

Κατά τη διάρκεια του ύπνου, οι ιερείς ψιθύριζαν ορισμένες υποβολές στο αυτί του ασθενούς, ώστε να ενεργοποιήσουν τις δυνάμεις αυτοθεραπείας του. Υπό την επίδραση της προηγούμενης προετοιμασίας και της όλης ατμόσφαιρας του Ναού, ο ασθενής υποσχόταν ότι θα τηρούσε την ιατρική αγωγή που θα του συμβούλευε ο Θεός στον ύπνο του. Όταν ξυπνούσε, οι ιερείς ανελάμβαναν την ερμηνεία των " Θεϊκών " υποδείξεων.

Σ' ορισμένους ναούς η ύπνωση επιτυγχανόταν με το τελετουργικό κάψιμο θεραπευτικών βοτάνων, ενώ για τις περιπτώσεις ασθενών που δεν μπορούσαν να κοιμηθούν, υπήρχαν ιερείς που λειτουργούσαν σαν μέντιουμ και, σε κατάσταση ύπνωσης, αποκαθιστούσαν την επαφή με τους Θεούς.

Από τα ανασκαφικά ευρήματα ( χάλκινα ιατρικά εργαλεία ) έχει προκύψει ότι οι υποδείξεις των ιερέων - θεραπευτών δεν περιοριζόταν σε φαρμακευτικές θεραπείες με βότανα αλλά περιελάμβαναν και χειρουργικές επεμβάσεις. Οι ιατρικές γνώσεις των ιερέων του Ασκληπιού αποτελούσαν μυστικό που το μετέδιδαν ο ένας στον άλλο.

.

Στον αρχαιολογικό χώρο της Επιδαύρου, τοποθεσία του αρχαίου Ιερού του Ασκληπιού όπου απαγορευόταν αυστηρά η γέννηση κι ο θάνατος, μια επικλινής δίοδος οδηγεί στον Ναό του Θεού. ( Στη φωτογραφία, είναι το επίμηκες κτίριο αριστερά του κυκλικού Ναού ).

Η οικοδομή αποδίδεται στον Θεόδοτο ( 380 π.Χ. ) κι είναι ένας χαρακτηριστικός δωρικός ναός. Ένα ευρύ φάσμα από τα πιο ωραία υλικά - πεντελικό μάρμαρο, ελεφαντόδοντο, χρυσός, εξωτική ξυλεία, χρωματιστές πέτρες - χρησιμοποιήθηκαν για το κτίριο, το οποίο αντικατέστησε έναν προηγούμενο ναό που μετατράπηκε σε εγκοιμητήρια : μια στοά στην οποία κοιμούνταν οι ασθενείς ελπίζοντας στη Θεϊκή θεραπεία. Οι πολλές αναθηματικές πλάκες που βρέθηκαν στην περιοχή μαρτυρούν ότι οι θεραπείες αυτές είχαν αποτελέσματα.

Μπορεί οι Έλληνες να είχαν μάθει την Ιατρική από τους Αιγύπτιους, ωστόσο με τον καιρό τους ξεπέρασαν σε ικανότητα. Στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ., οι Έλληνες γιατροί ήταν φημισμένοι σ' όλη τη Μεσόγειο.

Ο Ηρόδοτος αφηγείται την ιστορία του βασιλιά των Περσών Δαρείου Α' που στα τέλη του 520 π.Χ., εξάρθρωσε τον αστράγαλό του ξεπεζεύοντας από το άλογό του. Ο βασιλιάς προσέτρεξε σε Αιγύπτιους γιατρούς και, όταν απέτυχαν να τον θεραπεύσουν, ζήτησε τον Έλληνα γιατρό Δημοκήδη, που κρατούντας δούλος στην αυλή του. Ο Δημοκήδης θεράπευσε τον βασιλιά, έγινε γιατρός της Αυλής, διάσημος σ' όλο τον Ελληνικό κόσμο και προσελήφθη από την πόλη των Αθηνών.

Τον 5ο αιώνα π.Χ. υπήρχαν ήδη αρκετές σχολές πρακτικών γιατρών, αλλά στα τέλη του αιώνα η πιο γνωστή ήταν του Ιπποκράτη από την Κω. Ο Ιπποκράτης είχε γίνει διάσημος ως δάσκαλος και πρακτικός γιατρός. Η Ιπποκράτειος Συλλογή αναπτύσσει την ιατρική σκέψη βασισμένη στην επιστημονική έρευνα κι όχι στις δραστηριότητες των θεραπευτών - ιερέων κι άλλων κομπογιανιτών. Αυτό το έργο δίνει μεγάλη έμφαση στη δίαιτα και στην άσκηση κι αναγνωρίζει τη σημασία του εξωτερικού περιβάλλοντος στα αίτια της ασθένειας.

Η σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στο ήθος τόσο στη διδασκαλία όσο και στην άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος περιγράφεται στον Όρκο του Ιπποκράτη, έναν κώδικα συμπεριφοράς για τους γιατρούς ο οποίος εξακολουθεί να είναι η πηγή του ήθους που πρέπει να διακρίνει τους σύγχρονους γιατρούς.

Πηγές στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.2, 1972, Dr. John Stevenson, Η ιστορία της Ευρώπης, Κ. Κωστόπουλος, 2005 Γιώργης Καραφουλίδης ,Υπνωτισμός, Δρόμων 2007, Furio Durando, Αρχαία Ελλάδα, Καρακωτσόγλου 1998.

Ασκληπιός

Η αρχαία ελληνική τέχνη εικονίζει τον Ασκληπιό νέο και αγένειο. Στην κλασσική εποχή αντίθετα ο Θεός εμφανίζεται γενειοφόρος και σε ώριμη ηλικία. Συχνά σε ανάγλυφα εικονίζεται καθιστός ενώ δέχεται τις προσφορές των αθρώπων που εθεράπευσε. Εικονιζόταν επίσης, κυρίως σε νομίσματα, βρέφος να θηλάζει μια κατσίκα την ώρα που τον ανακαλύπτουν οι βοσκοί. Στη φωτογραφία, το κεφάλι από το μεγάλο άγαλμα του " Ασκληπιού της Μουνυχίας " που βρέθηκε στον Πειραιά το 1888.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

Θεραπευτής Θεός, από τους σχετικά νεώτερους της Ελληνικής μυθολογίας. Παρά την έκταση που πήρε η λατρεία του στους χρόνους της κλασικής αρχαιότητας κι αργότερα ο μύθος της θεϊκής του υπόστασης, αρχίζει να εμφανίζεται στους Ομηρικούς χρόνους. Η πίστη στη θεϊκή του υπόσταση εμπεδώνεται οριστικά τον 7ο π.Χ. αιώνα.

Στην αρχή παρουσιάζεται μόνο ως ήρωας και γενάρχης των Ασκληπιαδών. Ο Όμηρος κι ο Ησίοδος δεν τον καταγράφουν σα Θεό, αλλά σα θνητό, ικανότατο γιατρό. " Μέγα ιατρό και διδάσκαλο της ιατρικής ", αλλά όχι Θεό, τον θεωρούσαν επίσης ο Σοφοκλής κι ο Σωκράτης, κι " ευεργέτη της ιατρικής " ο Γαληνός.

Οι θρησκευτικές ανάγκες των ανθρώπων της προκλασσικής εποχής, ο πόθος κι οι ελπίδες τους να ξεπεράσουν το φράγμα ανάμεσα στην αθανασία των Θεών και τη θνητή φύση των ανθρώπων, ή και μόνο η επιθυμία τους για την υγεία και την κατανίκηση της αρρώστιας, τους οδήγησαν στον μυθικό συμβολισμό του θεραπευτή ήρωα που θεοποιείται. Ο μύθος του Ασκληπιού συνδέθηκε από πολύ νωρίς με τον Απόλλωνα, ο οποίος κατά την Ομηρική θεολογία ήταν Θεός που θεράπευε τις αρρώστιες αλλά και τις προκαλούσε επίσης.

Σχετικά με την θεϊκή καταγωγή του Ασκληπιού υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά την αφήγηση του Πινδάρου, ο Απόλλωνας ερωτεύτηκε την Κορωνίδα, κόρη του Θεσσαλού βασιλιά Φλεγύα κι από την ένωσή τους γεννήθηκε ο Ασκληπιός. Ενώ όμως ακόμη δεν τον είχε φέρει στον κόσμο, η Κορωνίδα παντρεύτηκε ένα θνητό, τον Ίσχυ. Όταν το έμαθε ο Απόλλωνας, τη σκότωσε με τα βέλη του αφού πρώτα τον πήρε από το σώμα της και τον έδωσε στον Κένταυρο Χείρωνα, που τον ανέθρεψε και του δίδαξε την ιατρική.

Σύμφωνα με άλλη παράδοση, η Κορωνίδα εγκατέλειψε το παιδί της στους πρόποδες του βουνού Μύρτιου, στην περιοχή της Επιδαύρου. Το νεογέννητο το έθρεψε με το γάλα της μια κατσίκα και το προστάτεψε ένας σκύλος από το κοπάδι ενός βοσκού, του Αρεσθάνου. Στη Μεσσηνία πίστευαν ότι ο Ασκληπιός ήταν γιός του Απόλλωνα και της Αρσινόης, κόρης του Λευκίππου. Επειδή όμως ο Ασκληπιός δεν θεράπευε μόνο τις αρρώστιες αλλά ανάσταινε και νεκρούς, ο Δίας, που δεν του άρεσε να του ανατρέπουν την τάξη που είχε επιβάλλει στον κόσμο, τον σκότωσε μ' ένα κεραυνό.

.

Κύριο σύμβολο του Ασκληπιού ( και της Θεάς Υγείας ) είναι το φίδι, έμβλημα σωφροσύνης και μυστικής γνώσης.

Οι σοφοί στη γλώσσα των μυστηρίων αποκαλούνται " όφεις " καθώς, όπως κι οι όφεις, πέφτουν σε εκούσια νάρκη ή ύπνωση. Με την ύπνωση μπορούμε συνειδητά να φτάσουμε και να σταματήσουμε τις διάφορες λειτουργίες του σώματος όπως το φίδι κι η χελώνα τα οποία πέφτουν σε πλήρη νάρκη, αλλά προσωρινής ακινησίας των ζωτικών λειτουργιών του σώματός τους, κάτι που συντελεί έτσι ώστε τα ερπετά αυτά να είναι μακροβιώτατα.

Η " αιώνια νεότητα " κι η υπερνίκηση του θανάτου, προϋποθέτει τη γνώση των μυστηρίων του ύπνου και του υπνωτισμού. Τα μυστήρια αυτά ήταν κεντρικό τμήμα των Αιγυπτιακών μυστηρίων που διδασκόταν στις υπόγειες στοές των Πυραμίδων όπου οι σπουδαστές έμεναν αρκετά χρόνια, μακριά από τους ανθρώπους. Όταν έβγαιναν, είχαν αποκτήσει τον τίτλο, το βαθμό, τη γνώση και τη σοφία του Ιεροφάντη.

Ο υπνωτισμός, και δηλαδή η ικανότητα του διαχωρισμού της ψυχής από το σώμα, ήταν η καθολική επιστήμη των αρχαίων ιερέων - θεραπευτών αλλά και των βασιλιάδων, οι οποίοι, κατέχοντας τα μυστικά της ζωής και του θανάτου, αποκτούσαν αληθινή εξουσία πάνω στους ανθρώπους και στις δυνάμεις της φύσης.

Αντίθετα από τους κοινούς θνητούς, οι Ιεροφάντες κατόρθωσαν να μείνουν αθάνατοι επειδή γνώριζαν πως να υπνωτίζονται εκούσια κι ενσυνείδητα. Ο Όμηρος, γνώστης των μυστηρίων του ύπνου, αναφέρει ότι : " όταν η ψυχή χωρίζεται συνειδητά από το σώμα, αποκτά την ικανότητα να νυμφευθεί την Πασιθέα ( αυτή που βλέπει τα πάντα ) την τιμιωτάτη των Χαρίτων. Με άλλα λόγια, αποκτά μαντικές, προφητικές και γνωστικές δυνάμεις. Την αλήθεια αυτή υπαινίσσεται κι ο Αισχύλος σ' ένα στίχο από τους Πέρσες : " όταν ή ψυχή κοιμάται ανακτά τα δικά της μάτια".

Ο μύθος που κρύβει όλο το μυστήριο του υπνωτισμού, είναι ο εκείνος του Κάστορα και του Πολυδεύκη. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Κάστορας κι ο Πολυδεύκης ήταν δύο αδέλφια στα οποία ο Δίας χάριζε εναλλάξ την αθανασία : για ένα διάστημα ζούσε ο Κάστορας ( οπότε ο Πολυδεύκης ήταν νεκρός, δηλαδή υπνωτισμένος ) , άλλοτε πάλι ζούσε ο Πολυδεύκης και " πέθαινε " ο Κάστορας.

Οι δύο λοιπόν Διόσκουροι συμβολίζουν το σώμα και την ψυχή. Όταν υπνωτίζεται το σώμα, η ψυχή ελεύθερη από τα δεσμά του, ζει την πραγματική της ζωή. Αυτή η κατάσταση αποκαλείται " έκσταση " ή αυτοϋπνωση κι επιτυγχάνεται ύστερα από εκπαίδευση ή " μύηση ". Όταν η ψυχή επανέρχεται στο σώμα, κατά κάποιο τρόπο " πεθαίνει " και το σώμα επανακτά τη ζωή.

.

" Κηρύκειο "

Το μυστικό των μυστικών των αρχαίων θεραπευτικών μεθόδων, απεικονίζεται στο " Κυρήκειο ", τη μαγική ράβδο του Ερμή και σύμβολο του Απόλλωνα, " γιατρού σωμάτων και ψυχών " , που μετατράπηκε σε έμβλημα των γιατρών.

Στην Ραψωδία Ω της Οδύσσειας, ο Όμηρος αποκαλύπτει ότι μυστικά του θανάτου και της ζωής περιστρέφονται γύρω από τον ύπνο κι ότι ο Ερμής* : " κουνώντας την μαγική του ράβδο με άφθαστη χάρη, κοιμίζει αμέσως τα μάτια όσων ανθρώπων θελήσει κι όσους είναι βυθισμένοι στον ύπνο τους ξυπνάει. "

Οι μυστηριώδεις και " θαυματουργές " τεχνικές αυτές δεν πέρασαν απαρατήρητες : ο γιατρός Γαληνός κι ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης αναφέρουν πολλές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τις μυσταγωγίες που λάμβαναν χώρα στα ιερά του Ασκληπιού. Ο Ήρωνας, μαθηματικός και μηχανικός, αποκαλύπτει τις απάτες που έκαναν οι ιερείς για να επιδράσουν περισσότερο στο ηθικό των αρρώστων κι ο Αριστοτέλης έγραψε ολόκληρη πραγματεία για την " καθ' ύπνοις γενόμενης μαντικής και λεγομένης συμβαίνειν υπό των ενυπνίων " .

Στον Ασκληπιό θυσίαζαν πάντα ένα κόκορα, γιατί όπως ο κόκορας αναγγέλει την καινούργια μέρα, έτσι κι ο Θεός δίνει καινούργια ζωή στους ανθρώπους που θεραπεύει.

* Σύμφωνα με τους μυημένους του αποκρυφισμού, ο Ερμής για τον οποίο μιλάει ο Όμηρος είναι ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, ο Ελληνο- Αιγύπτιος Θεός ο οποίος ήταν τέλειος γνώστης των μυστηρίων του ύπνου.

Πηγές στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.2, 1972, Ελληνική μυθολογία, Γιώργης Καραφουλίδης ,Υπνωτισμός, Δρόμων 2007 , Getty images.

Ηρόφιλος

Βοηθός νοσοκομείου

Καλύτερη ιατρική εφεύρεση 2006 μ.Χ

Ο Ηρόφιλος γεννήθηκε στη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας κι έζησε στην Αλεξάνδρεια περί το 300 π.Χ.

Ήταν ο μεγαλύτερος γιατρός της Ελληνικής αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη και τον Γαλήνό, αλλά από τα συγγράμματά του - μεταξύ των οποίων και μια ανατομία - μόνο μερικοί τίτλοι είναι γνωστοί κι από τις αρχαίες βιβλιογραφίες του καμιά δεν έχει διασωθεί.

Μελέτησε την ανατομία του ανθρωπίνου σώματος με μεγάλη προσοχή και με όργανα δικής του επινόησης. Αναφέρεται μάλιστα ότι ο Πτολεμαίος, για να τον βοηθήσει, κατήργησε την ισχύουσα απαγόρευση ανατομίας ανθρώπινων πτωμάτων. Οι μελέτες του αυτές του επέτρεψαν να διακρίνει τα νεύρα από τους τένοντες κι από τα αιμοφόρα αγγεία και να δώσει πλήρη περιγραφή του νευρικού συστήματος, αναγνωρίζοντας τον εγκέφαλο ως κεντρικό όργανό του κι έδρα της νόησης.

Πρώτος ο Ηρόφιλος περιέγραψε τον γραφικό κάλαμο, το χοριοειδές πλέγμα, τους φλεβώδεις κόλπους και τον λεγόμενο " ληνό του Ηρόφιλου ". Μελέτησε επίσης ιδιαίτερα τον δωδεκαδάχτυλο, το συκώτι, την πνευμονική αρτηρία και τον πνεύμονα, τον προστάτη, τα λεμφικά αγγεία, τον χοριοειδή χιτώνα του ματιού και τον χαρακτήρα του σφυγμού. Διέκρινε τα νεύρα σε αισθητικά και κινητικά κι απέδωσε μεγάλη σημασία στη διαιτιτική και τη γυμναστική.

Πηγές στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.6, 1972, Τime.

Λειτουργική μαγνητική τομογραφία

Ο λειτουργικός μαγνητικός τομογράφος ( fMRI )

Πηγή στοιχείων : Wikipedia.

Ησίοδος

Προτομή ελληνιστικών χρόνων του Ησιόδου

Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη

Αρχαίος Έλληνας ποιητής που ήκμασε μεταξύ του 8ου και 7ου αιώνα π. Χ. Θεωρείται ο πατέρας της διδακτικής ποίησης της Δύσης.
Ο πατέρας του ήλθε από την Κύμη της Μ. Ασίας κι εγκαταστάθηκε στην Άσκρα της Βοιωτίας όπου έζησε καλλιεργώντας έναν μικρό γεωργικό κλήρο. Εκεί γεννήθηκε κι ο ποιητής. Είχε αδελφό τον Πέρση, άνθρωπο με διεφθαρμένο χαρακτήρα, ο οποίος είχε κατορθώσει με τη δωροδοκία να σφετεριστεί το μερίδιο που ανήκε στον ποιητή από την πατρική κληρονομιά.
Η νίκη του Ησίοδου σ’ ένα ποιητικό αγώνα στη Χαλκίδα έδωσε αφορμή να γεννηθεί ο θρύλος για μια μονομαχία με τον Όμηρο, ενώ είναι κατά πολύ μεταγενέστερός του.

Η παράδοση αποδίδει στον Ησίοδο ένα μεγάλο αριθμό έργων : τα κυριότερα είναι η Θεογονία και το Έργα και ημέρες καθώς και η Ασπίδα του Ηρακλή που δεν φαίνεται να είναι γνήσιο έργο του. Τον 18ο αιώνα τέθηκε ένα “ Ησιόδειο πρόβλημα ” , ανάλογο με το Ομηρικό ζήτημα, για την απόδοση των έργων αυτών στον Ησίοδο. Σήμερα υπάρχει η τάση ν’ αναγνωρίζεται μια θεμελιώδης ενότητα μεταξύ της Θεογονίας και των Έργων, αν και παρουσιάζουν αναμφισβήτητες παρεμβολές και αλλοιώσεις.

Η Θεογονία είναι ένα έργο θεολογικής σύνθεσης, στο οποίο ο ποιητής, αντλώντας ως ένα βαθμό από μι θρησκεία έξω – ολυμπιακή και προομηρική, σκιαγραφεί την γενεαλογική ιστορία των Θεών. Η έκθεση έχει μορφή καταλόγου, περιγράφει όμως και τα διάφορα επεισόδια, ανάμεσα στα οποία το πιο γνωστό είναι η Τιτανομαχία, στην οποία ο ποιητής παρουσιάζει σκηνές που θυμίζουν τις μάχες που περιέγραφε ο Όμηρος.
Στο προοίμιο του έργου ο ποιητής παρουσιάζεται – για πρώτη φορά στην ποίηση της Δύσης – με τ’ όνομά του και την προσωπικότητά του, ως προφήτης της απόλυτης αλήθειας, την οποία σ’ αυτόν μόνο αποκάλυψαν οι Μούσες του Ελικώνος ( Βοιωτία ).

Το Έργα και ημέρες είναι το ποίημα της εργασίας, η οποία είναι τιμωρία που έχει την αρχή της στο προπατορικό αμάρτημα του Προμηθέα, αλλά και μια εξιλέωση, με την οποία αποκαθίσταται το βασίλειο της Δίκης.
Η πρακτική ηθική που ο Ησίοδος θέλει να εγκαινιάσει, ξεπέφτει σε μια σχολαστική ηθικολογία, που καταντά ανιαρή επανάληψη συμβουλών οι οποίες δεν είναι απαλλαγμένες από δεισιδαιμονίες ( π.χ. ημέρες ευνοϊκές ή μη ευνοϊκές για τις διάφορες εργασίες ) όπως παρατίθενται στις Ημέρες, που ίσως αποτελούν εμβόλιμο μέρος στο όλο έργο. Το ποίημα εκφράζει τη θρησκευτική πίστη του ποιητή και προσφέρει ενδιαφέροντα στοιχεία μιας ψυχολογικής αυτοβιογραφίας του, όπου οι χρησμωδικές εκφράσεις εναλλάσσονται με τόνους ομιλητικής οικειότητας.
Το καλύτερο μέρος του έργου είναι ένας μεγάλος ύμνος του γεωργικού μόχθου ο οποίος συσχετίζεται με την πορεία των άστρων, που φαίνονται να δίνουν κίνηση και πνοή στο ίδιο το ποίημα. Η φύση απεικονίζεται μερικές φορές με λεπτομερειακές περιγραφές, ο ποιητής όμως παρακολουθεί προσεκτικά τα σημεία και τις φωνές που κατακλύζουν το απέραντο σκηνικό του Σύμπαντος κι ιδιαίτερα τον άνθρωπο με την προνοητικότητα και τις ατυχίες του, τις εξάρσεις και τις ήττες του.
Θαυμάσια είναι τα ειδύλλια του θέρους και του χειμώνα για τη διεισδυτικότητα και τη λεπτότητα της περιγραφής του περιβάλλοντος και των ψυχολογικών του παρατηρήσεων. Η έκφραση, ομηρική στη γλώσσα και στο στίχο, είναι σκοτεινή και κάπως άνιση, συχνά όμως είναι επιγραμματική, τολμηρή στις μεταφορές, με μεγάλη μουσικότητα.
Η επιτυχία του Ησιόδου υπήρξε όμοια με του Ομήρου. Απήχηση των αντιλήψεών του βρίσκουμε στον Σόλωνα, στον Αισχύλο, στον Πίνδαρο και σε πολλούς άλλους συγγραφείς. Ο Ησίοδος υπήρξε η πηγή απ’ όπου ο Βιργίλιος εμπνεύσθηκε τα Γεωργικά του.
Πηγή στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.6, 1972

Ανατομία

Ανατομική σπουδή του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, για τους μύες του άνω άκρου. Απλωμένη σε όλους τους κλάδους του επιστητού, η μεγαλοφυΐα του Λεονάρντο πρόσφερε και στην ανατομία αξιόλογη συμβολή. Στα σχέδιά του, η διαυγής έρευνα του επιστήμονα συνδυάζεται θαυμαστά με την ευαισθησία του καλλιτέχνη.

Ανατομία κι ορθότερα ανατομική, είναι η επιστήμη που μελετά τη μορφή και τη δομή των ζώντων οργανισμών. Υποδιαιρείται σε ανατομία των φυτών, των ζώων και του ανθρώπου. Η τελευταία διαιρείται κι αυτή σε δύο βασικούς κλάδους : την περιγραφική και την τοπογραφική.

Η περιγραφική ασχολείται με τα διάφορα συστήματα ( οστεοαρθρικό, μυϊκό, νευρικό κλπ ) και υποδιαιρείται σε " μακροσκοπική " όταν εξετάζει τα συστήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω με σκοπό την διαπίστωση και την περιγραφή του σχήματος, των μορφολογικών χαρακτηριστικών, των σχέσεων και των συστατικών μερών τους και σε " μικροσκοπική " όταν επιδιώκει, με μικροσκοπική έρευνα των κυττάρων και των ιστών, να εξακριβώσει την εσωτερική υφή των ίδιων οργάνων.

Η τοπογραφική ανατομία αφορά αντίθετα τη μελέτη, σε μια ορισμένη περιοχή του σώματος, όλων των συστημάτων που περιλαμβάνονται σε αυτή και των μεταξύ τους σχέσεων.

Η ανατομία του ανθρώπου ονομάζεται και " φυσιολογική " όταν μελετά το ανθρώπινο σώμα σε συνθήκες υγείας και το εξετάζει από πολυάριθμες απόψεις :

Πηγή στοιχείων : Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Τ.2, 1972